دستگاه عصبی مرکزی : شامل مغز و نخاع که مراکز نظارت بر اعمال بدن اند. این دستگاه اطلاعات دریافتی از محیط و درون بدن را تفسیر می کند و به آنها پاسخ می دهد.
دستگاه عصبی محیطی : شامل تعداد زیادی عصب
قسمتی از دستگاه عصبی مرکزی که در درون کانال نخاعی یعنی مجرایی که از روی هم قرار گرفتن مهره ها به وجود آمده است قرار دارد؛ نخاع نام دارد.
نخاع تمام فضای کانال نخاعی را پر نمی کند بلکه قسمتی از این فضا نیز توسط مننژ ، مایع مغزی – نخاعی ، یک لایه از بافت چربی که نخاع را در برگرفته و رگ های خونی پر می شود.طول نخاع در مردان و زنان به ترتیب ۴۵ و ۴۳ سانتی متر است. حد بالایی نخاع لبه فوقانی مهره اطلس و حد پایینی آن در حدود مهره اول و دوم کمر است. در این نقطه نخاع باریک شده و مخروط انتهای را به وجود می آورد. مخروط انتهای به وسیله رشته انتهایی به مهره دوم دنبالچه ارتباط پیدا می کند.
ماده سفید نخاع در اطراف ماده خاکستری قرار گرفته است.
طرز قرارگرفتن ماده خاکستری در نخاع باعث می شود که ماده سفید در هر نیمه چپ یا راست به سه نوار طولی کاملا” مشخص تقسیم گردد. این نوارها طناب طولی قدامی، طناب طولی طرفی و طناب طولی خلفی هستند.
طناب طولی قدامی بین شاخ قدامی ماده خاکستری و شیار قدامی قرار دارد. طناب طولی طرفی بین دو شاخ قدامی و خلفی ماده خاکستری قرار دارد و طناب طولی خلفی نیز بین شاخ خلفی ماده خاکستری و شیار خلفی واقع شده است.
نخاع از دو بخش سفید و خاکستری به وجود آمده است . چگونگی قرار گیری بخش سفید و بخش خاکستری در یک مقطع افقی کاملا” مشخص است. ماده خاکستری نخاع در وسط قرار گرفته و در برش افقی ، شکل آن همانند حرف H است . شکلH مانند ماده خاکستری نخاع در نواحی مختلف نخاع یکسان نبوده و تفاوت های را آشکار می کند. ماده خاکستری نخاع از تنه سلولی نورون های عصبی تشکیل شده است و به همین علت نیز خاکستری رنگ است.
ماده سفید نخاع را اکسون های نورونی به وجود آورده اند، و رنگ سفید این بخش به علت میلین این اکسون ها است.طناب ها ، راه های حسی و حرکتی نخاع را به وجود می آورند.
31 جفت عصب به نخاع متصل هستند. هر عصب نخاعی یک ریشه پشتی و یک ریشه شکمی دارد. ریشه های پشتی محتوی نورون های حسی اند که اطلاعات را از گیرنده های حسی به دستگاه عصبی مرکزی وارد می کنند.
ریشه های شکمی محتوی نورون های حرکتی اند که پاسخ حرکتی را از دستگاه عصبی مرکزی به ماهیچه ها و غده ها منتقل می کنند.
نخاع مرکز اعمال انعکاسی یا reflex است .
اعمال انعکاسی
خصوصیات اعمال انعکاسی 4 تا هستند :
•ارثی اند و از بدو تولد با انسان اند .
•پاسخ سریع دارند
•غیر قابل یادگیری اند
•غیر ارادی اند
حتی اگر در خواب هم پای ما به شی داغ بخورد هم پا عقب کشیده می شود . اگر ضربه ای به زانوی فردی وارد کنیم پای آن فرد به جلو پرتاب می شود .
نخاع انعکاس های گردن به پایین یعنی دست ها و پاها را برقرار می کند . ولی هر پیامی که به نخاع می رسد ، یک نسخه از آن از طریق ماده سفید نخاع به مخ می رود و در آنجا بایگانی می شود .
مغز مرکز اصلی پردازش اطلاعات در بدن است. به طور متوسط وزن مغز یک فرد بالغ 1.5 کیلوگرم است. افکار، عواطف، رفتار، ادراک، احساس و حافظه بر عهده مغز است.
مغز شامل چند بخش است : مخ، مخچه و ساقه مغز
بزرگترین مرکز عصبی انسان است که از دو نیمکره ساخته شده است . نیمکره های مخ از پایین به هم متصلند و از بالا آزادند . مخ مرکز شعور، اراده ، تفکر، تکلم ، خاطره ، حافظه ، یادگیری ، حل مساله ، سخنرانی ، خواب دیدن ، تخیل ، نوآوری و ... است .
معمولا نیمکره چپ مخ اطلاعات حسی را از سمت راست بدن دریافت و حرکات آن بخش را کنترل می‌کند و برعکس نیمکره راست، اطلاعات حسی را از سمت چپ بدن دریافت و حرکات آن بخش را کنترل می‌کند.
شیاری عمیق و طولانی در وسط مخ قرار دارد که آن را به دو نیمکره چپ و راست تقسیم می‌کند. نیم‌کره‌های مخ توسط جسم پینه‌ای که دسته‌ای از تارهای عصبی هستند به یکدیگر مرتبط می‌شوند.
بیشتر پردازش اطلاعات حسی و حرکتی در قشر خاکستری مخ انجام می شود که لایه خارجی چین خورده و نازک مخ است. چین خوردگی های قشر مخ باعث افزایش سطح این ناحیه شده است و در عین حال این امکان را به وجود آورده است که مغز درون جمجمه جا بگیرد.
ماده خاکستری مخ در بیرون و ماده سفید آن در درون است . ماده خاکستری در سطح مخ را کورتکس می گوییم . کورتکس مخ انسان 2 تا 4 میلی متر ضخامت دارد . هرچه ضخامت کورتکس بیشتر باشد انسان باهوش تر است .
در بخش پس سری و زیر مخ قرار دارد . ماده سفید آن درون و ماده خاکستری آن برون است . ماده خاکستری چنان در ماده سفید نفوذ می کند که منظره درخت مانندی را ایجاد می کند که به آن درخت زندگی می گویند . مخچه شامل دو نیمکره راست و چپ است .
کار مخچه حفط تعادل بدن است . مخچه با دریافت پیامهایی از گوش داخلی ماهیچه های اسکلتی و مفاصل تعادل ما را برقرار می کند . کار دیگر مخچه که به حفظ تعادل بدن کمک می کند هماهنگی ماهیچه های اسکلتی است . مخچه به طور مرتب با پیامهای خفیفی که به عضلات می فرستد هماهنگی بین عضلات را برقرار می کند . با خواب رفتن مخچه نیز از کار می افتد و عضلات منقبض می شوند و این کار از عضلات گردن شروع می شود و برای همین با چرت زدن اول سر می افتد . الکل و مواد مخدر با تاثیر بر مخچه کار آن را مختل و هماهنگی ماهیچه های مخطط را مختل می کند .
بخشی از دستگاه عصبی مرکزی و در قسمت پایینی مغز قرار دارد و متشکل از بخش‌هایی‌است که نخاع را به نیم‌کره‌های مخ و مخچه پیوند می‌دهد.
ساقه مغز شامل مغز میانی، پل و بصل النخاع می‌باشد. این ساختارها که اطلاعات را درون دستگاه عصبی مغزی انتقال می‌دهند، نقش مهمی در تنظیم فعالیت‌های بدن برعهده دارند.
بصل النخاع یا پیاز نخاع، در پایین ترین بخش مغز قرار دارد که درون جمجمه و در بخش پس سری واقع شده است . ماده سفید بیرون و ماده خاکستری درون است پس ظاهرآن سفید است .
بصل النخاع مرکز اعمال مهم بدن است :
•مرکز تنظیم تنفس دم و بازدم
•مرکز تنظیم ضربان قلب
•مرکز تنظیم قطر رگ ها
•مرکز تنظیم اعمال گوارشی
•مرکز تنظیم بعضی اعمال انعکاسی ( سرفه، سکسکه، خمیازه و عطسه )
تخریب بصل النخاع مرگ آنی ایجاد می کند .
پل مغزی قسمتی از مغز است که از طرف بالا با مغز میانی و از طرف پایین با بصل النخاع و از طرف جلو با ناودان بازیلار و از طرف عقب با مخچه مجاور می باشد. در حقیقت پل، قسمتی از ساقه مغز است که مراکز مهار تنفسی و بازدارندگی را دربرمی‌گیرد و با مخچه در ارتباط می‌باشد.
ماده سفید بیرون و ماده خاکستری درون است . پل همانطور که از اسمش مشخص است ، محل عبور پیامهای حسی از نخاع به مخ است و پیامهای حرکتی از مخ به نخاع است .
رشته های عصبی وابران مغز از پل مغزی به بصل النخاع یا مخچه میروند و رشته های آوران از پل به تالاموس میگذرند. پل مغز حدود دو و نیم سانتیمتر طول دارد. مرکز تنظیم تنفس در پل قرار دارد. همچنین مراکز پل در اعمالی مانند ایجاد خواب، بلع، تعادل، حرکات چهره، چشایی، شنوایی، کنترل مثانه و ... نقش دارند.
اگر پل تومور حاصل کند ، اختلالات حرکتی و حسی فراوانی به وجود خواهد آمد .
در بالای ساقه مغز مراکز مهم تقویت و انتقال پیام های عصبی وجود دارد که اطلاعات را بین بخش های مختلف مغز رد و بدل می کنند.
از جمله این مراکز تالاموس است که در پردازش اطلاعات حسی نقش مهمی دارد. اطلاعات حسی از اغلب نقاط بدن در تالاموس گرد هم می آیند، تقویت می شوند و به بخش های مربوطه در قشر مخ فرستاده می شوند.
در زیر تالاموس ، هیپو تالاموس قرار دارد که مرکز احساس گرسنگی و تشنگی و تنظیم دمای بدن است و نیز بسیاری از اعمال غده های ترشح کننده هورمون ها را تنظیم می کند. تالاموس و هیپو تالاموس را شبکه گسترده ای از نورون ها به نام دستگاه لیمبیک به قسمت هایی از قشر مخ متصل می کند و نقش مهمی در حافظه، یادگیری و احساسات مختلف مانند احساس رضایت، عصبانیت و لذت بر عهده دارد.
مغز و نخاع را به قسمت های دیگر بدن ارتباط می دهد و شامل 31 جفت عصب نخاعی و 12 جفت عصب مغزی است.
این دستگاه شامل دو بخش اصلی حسی و حرکتی است. بخش حسی که اطلاعات اندام های حس را به دستگاه عصبی مرکزی هدایت می کند. بخش حرکتی که ارسال پیام عصبی را به اندام های حرکتی برعهده دارد و شامل دو دستگاه مستقل است: دستگاه عصبی پیکری و دستگاه عصبی خود مختار
تنظیم انقباض ماهیچه های قلبی و صاف و همچنین تنظیم کار غده ها توسط دستگاه عصبی خودمختار تنظیم می شود. اعصاب پاراسمپاتیک و اعصاب سمپاتیک دو بخش دستگاه عصبی خود مختار هستند که حالت پایدار بدن را حفظ می کنند. عمل این دو بخش به طور معمول بر خلاف یکدیگر است و اعمال یکدیگر را متوازن یا متعادل می کنند .
اعصاب سمپاتیک انسان را برای ستیز ، گریز و دعوا آماده می کند و بدن را به حالت آماده باش نگاه می دارد. سمپاتیک سبب افزایش فشار خون، ضربان قلب و تعداد تنفش می شود.
اعصاب پارا سمپاتیک انسان را برای آرامش آماده می کند . در این حالت فشار خون کاهش می یابد و ضربان قلب کم می شود.پاراسمپاتیک در دستگاه گوارش باعث آغاز فعالیت های گوارشی می شود.
علی باباگل زاده